Historia szkoły z architekturą w tle. Słów kilka o siedzibach Akademii Sztuk Pięknych im. Władysława Strzemińskiego w Łodzi.
Historia gmachów Akademii ukazuje nie tylko dzieje ewolucji form, ale także przemiany w sposobie myślenia. Stanowi wyraz zmieniającej się misji i sposobów nauczania. Przestrzeń uczelni artystycznej nabiera zaś szczególnego znaczenia w formowaniu postaw przyszłych artystów i projektantów. Kształcenie to proces twórczy, który wymaga odpowiedniej „wolnej” i kreatywnej przestrzeni. Dlatego też często artystyczne szkoły wyższe uzyskiwały znaczącą plastycznie bądź architektonicznie rangę. Tak też stało się w Łodzi, gdzie stanęła jedna z niewielu zbudowanych od podstaw w powojennej Polsce wielowydziałowa uczelnia artystyczna. Jej późnomodernistyczna, wyrazista bryła stała się ważną dominantą architektoniczno-urbanistyczną Łodzi, czynnikiem podkreślającym metropolitalne dążenia miasta. Jednak historia łódzkiej Akademii wiąże się nie tylko z obiektem przy ulicy Wojska Polskiego. Warto przyjrzeć się dziejom uczelni przez pryzmat jej architektury. Każdy z nowo wzniesionych obiektów wyznacza bowiem nowy etap jej rozwoju. Pamiętać warto, że szkoła to znacznie więcej niż zorganizowany, przestrzenny utwór, ale też idea, myśl, ludzie, przestrzeń spotkań. Znacząca architektura łódzkiej Akademii Sztuk Pięknych stanowi więc nie tylko zapis historii, ale harmonijny łącznik między przestrzenią zbudowaną a tą mentalną.
W kamienicy mieszczańskiej. Pierwsza siedziba, ulica Narutowicza 77Pierwsza siedziba założonej w 1945 roku Wyższej Szkoły Sztuk Plastycznych mieściła się w modernistycznej kamienicy, zlokalizowanej w centrum miasta, u zbiegu ulic Narutowicza i Wierzbowej. Czterokondygnacyjny obiekt z mansardowym dachem został wzniesiony w 1925 roku jako kamienica mieszkalna, jednak jeszcze przed wojną przeznaczono go na potrzeby edukacyjne Żeńskiej Szkoły Przemysłowej. Po 1945 roku budynek o niewyróżniającej się zbytnio bryle oddano na potrzeby nowo powstałej artystycznej szkoły wyższej, która zajęła wówczas część parteru, 2 piętro oraz ostatnią kondygnację. Pozostałą przestrzeń PWSSP długo dzieliła ze Szkołą Przemysłu Artystycznego, późniejszym liceum plastycznym. Dodać należy, że sytuowanie wyższych uczelni w obiektach adaptowanych stanowiło w Łodzi, w której dopiero co uruchamiano szkoły wyższe, powszechną praktykę. Z uwagi na brak odpowiednich przestrzeni edukacyjnych, wszystkie uczelnie musiały zostać zlokalizowane w istniejących budynkach, kamienicach czy dawnych fabrykach. Nowe gmachy uczelni wyższych, dzielnice uniwersyteckie (miasteczko uniwersyteckie i politechniczne) pozostawały w sferze projektów. Wybudowanie nowego obiektu dla szkoły plastycznej planowano od 1948 roku z inicjatywy m.in. Mariana Wimmera. Utworzono wówczas komitet budowy nowego gmachu, który po wielu dyskusjach zdecydował się na działkę u zbiegu ulic Narutowicza i Uniwersyteckiej. Opracowano nawet wstępną koncepcję, która została zatwierdzona. Jednak z uwagi na cięcia budżetowe okresu stalinizmu, jak i pominięcie Łodzi na mapie inwestycyjnej Planu 6-letniego, bardzo szybko zaniechano zarówno tej, jak i uniwersyteckiej inwestycji. Fragmentarycznie wzniesiono jedynie kompleks przeznaczony dla Politechniki Łódzkiej (ograniczony zasadniczo do gmachu Wydziału Włókiennictwa). Do planów zbudowania nowej siedziby powrócono w okresie poodwilżowym. Już w grudniu 1955 roku zawiązał się nowy komitet do spraw budowy gmachu szkolnego. Początkowo przewidywano budowę uczelni na ulicy Narutowicza 79, w sąsiedztwie dotychczasowej siedziby. Dopiero w 1962 roku finalnie zdecydowano, by nową szkołę umieścić przy skrzyżowaniu ulic Wojska Polskiego i Strykowskiej. Jednak szereg problemów związanych m.in. z finansowaniem i realizacją inwestycji spowodował, że nowy obiekt oddano do użytku dopiero w 1977 roku.
Kamienica przy ulicy Narutowicza, obiekt de facto mieszkaniowy, stała się więc na wiele lat zasadniczą siedzibą łódzkiej szkoły artystycznej. Niezwykły entuzjazm pierwszych lat powojennych, potrzeba aktywizacji oraz działalności sprzyjały pozytywnej percepcji zarówno szkoły, jak i jej gmachu, który choć „tymczasowy”, dla wielu stał się miejscem magicznym, prawdziwą przestrzenią „spotkań”, wymiany myśli. Paradoksalnie też trudności lokalowe, a także brak odpowiedniej przestrzeni wpływały na lepszą integrację, zacieśnianie stosunków międzyludzkich. Miejscami kultowymi, wspominanymi przez wielu absolwentów z tamtych lat, stawały się: biblioteka, szkolny bufet, ale przede wszystkim pracownie, w których toczyło się to właściwe życie szkoły, nawiązywały relacje mistrz – uczeń. Pracownie, pomimo że małe, były dobrze oświetlone i wysokie, przez co nie sprawiały wrażenia klaustrofobicznych.
Powiększająca się z roku na rok liczba studentów oraz pogarszające warunki techniczne dość prymitywnego konstrukcyjnie obiektu powodowały konieczność szukania dodatkowych lokali na pracownie czy warsztaty. Słabe stropy, spękania ścian stanowiły bezpośrednie zagrożenie. Remonty przeprowadzano jednak niechętnie z uwagi na wciąż planowaną, ale odsuwaną w czasie nową inwestycję.
Modernistyczny „Mister” Łodzi, ulica Wojska Polskiego 121Nowa siedziba, kojarzona najsilniej z łódzką Akademią, stała się jednym z najważniejszych obiektów późnego modernizmu w Łodzi i Polsce, jedną też z niewielu wzniesionych po wojnie siedzib szkół artystycznych. Obiekt zaprojektowany został w latach 1968–1971 przez zespół pracujący pod kierunkiem Bolesława Kardaszewskiego i zrealizowany w ciągu sześciu lat: 1971–1977. Stanowił on rezultat wielu kompromisów i zmienionych koncepcji, uznanych wówczas za zbyt kosztowne i skomplikowane. Budynek szybko zdobył popularność, już w 1977 roku nadano mu tytuł „Mistera”, a rok później jego projektanci otrzymali Nagrodę I stopnia Ministerstwa Budownictwa.
Szeroko wówczas komentowany i opisywany w prasie budynek „artystyczny” silnie nawiązywał do koncepcji modernistycznej szkoły Bauhausu w Dessau, zaprojektowanej przez Waltera Gropiusa (1925–1926). Prosty, klarowny układ przestrzeni, wydzielenie stref przestrzenno-funkcjonalnych, zróżnicowanie, rozczłonkowanie brył przy wewnętrznym zharmonizowaniu całości, jak i pewne podobieństwo systemu kształcenia – wszystkie te elementy są wyraźnie widoczne w tamtym sposobie myślenia.
Nowa szkoła stała się ważną dominantą plastyczną i urbanistyczną tej części miasta, pozbawionej do tej pory obiektu użyteczności publicznej o tak znaczących rozmiarach. Budynek, który uzyskał lekką, rozczłonkowaną bryłę, dobrze wpasowaną w teren, usytuowano na silnie opadającej ku północy skarpie. Gmach został zaprojektowany w systemie pawilonowym, z koncentrycznym układem dyspozycji funkcjonalno-przestrzennej. W centrum kompozycji znalazł się zwornik całości w postaci 6-kondygnacyjnego pawilonu ogólnouczelnianego. Każdy z pawilonów wydziałowych, ukształtowanych z uwagi na pełnione różnorodne funkcje, połączony został krótkim łącznikiem komunikacyjnym z obiektem centralnym. Budynek główny zawierał zaś: otwarty hol szatniowy na pierwszej kondygnacji, dwukondygnacyjną galerię, bufet, bibliotekę oraz „serce” układu – aulę usytuowaną na najwyższej kondygnacji, która stanowiła mocne, masywne domknięcie całości bryły. Jej symboliczną, centralną lokalizację tłumaczyć można chęcią podkreślenia akademickiej, otwartej wspólnoty uczelni.
Bryła zewnętrzna, dzięki wyrazistej artykulacji, spójnemu detalowi i charakterystycznemu dla późnego modernizmu materiałowi, takiemu jak: beton, szkło, cegła i drewno, nabrała niepowtarzalnego, harmonijnego charakteru.
Ten nowoczesny gmach, jeden z najnowocześniejszych w tym czasie w Łodzi, zlokalizowany w nowym miejscu, całkowicie przeobraził sposób funkcjonowania szkoły, wyznaczył nowy etap jej rozwoju, odmienny od tego realizowanego w pierwszej siedzibie przy ulicy Narutowicza.
W okresie potransformacyjnym niezbędne okazały się modyfikacje zmierzające do poprawy jakości tej przestrzeni edukacyjnej oraz przystosowania do nowych celów programowych. Całościowa modernizacja obiektu została przeprowadzona w latach 2006–2008.
Konieczna stała się wówczas wymiana nieszczelnej stolarki okiennej oraz drewnianej okładziny ścian osłonowych. Obiekt zyskał wówczas nowy wyraz plastyczny – oprawy okienne miały bowiem kolor pomarańczowy, a drewnianą okładzinę zastąpiły szare, aluminiowe panele. Generalny charakter tego późnomodernistycznego zespołu został jednak zachowany. Dokonano również wówczas szeregu zmian modernizacyjnych wewnątrz obiektu, nie tylko instalacyjnych, ale też i funkcjonalnych. Zlikwidowano przede wszystkim aulę zlokalizowaną na ostatniej kondygnacji, którą zastąpiło Cyfrowe Centrum Rozwoju Nauki – CYCERON.
W kolejnych latach, gdy do użytku zostały oddane nowe obiekty, zyskano przestrzeń, którą wykorzystano na potrzeby sal wykładowych (do nowych budynków przeniesiono m.in. bibliotekę).
Gmachy szkolne XXI wieku. W kierunku przestrzeni wielofunkcyjnychNowe cele stawiane nauczaniu i architekturze szkolnej w XXI wieku (wprowadzenie technologii informatycznych do procesu uczenia się, zamiana sposobu korzystania z bibliotek, dążenie do zapewnienia odpowiedniej jakości kształcenia) znacząco wpłynęły na konieczność rozbudowy modernistycznego gmachu, który został uzupełniony o kompleks złożony z dwóch, niezależnych obiektów o ascetycznych, prostopadłościennych bryłach połączonych ze sobą zagłębionym w ziemi wewnętrznym dziedzińcem, który wyznacza główną oś kompozycyjną budynków (autorzy „Pas Projekt Archi Studio”). Wyraźne stało się dążenie do tworzenia struktur wielofunkcyjnych, funkcjonalnych, modyfikowalnych, ale także inspirujących.
Zasadnicze bryły nowych obiektów, Centrum Promocji Mody oraz Centrum Nauki i Sztuki, powstały w latach 2010–2012.
Sercem nowego budynku CPM, którego oficjalne otwarcie nastąpiło w grudniu 2013 roku, stała się multimedialna aula przystosowana do organizowania dużych przedsięwzięć, np. pokazów mody, ale też konferencji czy wykładów. Nowoczesna przestrzeń wyposażona została w 10 ekranów, nagłośnienie o mocy 50 tysięcy watów, 16 projektorów, 260 lamp oświetleniowych. Jej ukształtowanie dostosowano do potrzeb bardzo rożnych pokazów multimedialnych, koncertów, spektakli. Elewacje ascetycznej bryły CPM pokryte zostały okładziną układaną we wzory nawiązujące do tradycji modernistycznych i awangardowych korzeni szkoły, inspirowane były bowiem twórczością Katarzyny Kobro.
W drugim obiekcie, Centrum Nauki i Sztuki, który oficjalnie zainaugurował swoją działalność 11 czerwca 2014 roku, zlokalizowano: nowoczesną bibliotekę i archiwum, czytelnię, wypożyczalnię, salę kinową 3D. Cała powierzchnia drugiego piętra, dzięki systemowi wystawienniczemu, spełniać może funkcję galerii, podobnie jak hol główny wejściowy, łączący oba zespoły. Budynek CNiS zaprojektowano, wykorzystując znaczne różnice w wysokości terenu. Główne wejścia, znajdujące się od strony przystanków autobusowych przy alei Palki, połączone zostały schodami z dziedzińcem wewnętrznym, położonym na niższym poziomie. Obiekt, z uwagi na mocną, czerwoną kolorystykę, stanowi silny akcent plastyczny. Cały zaś zespół nowych obiektów, podobnie jak kiedyś gmach modernistyczny, stał się symbolem Łodzi dbającej o wizerunek miasta sztuki, ośrodka kreatywnego.
Osobne miejsce w dziejach obiektów Akademii Sztuk Pięknych zajmuje budynek Wydziału Sztuk Wizualnych, zlokalizowany na ulicy Franciszkańskiej 76/78.
Akademia posiada także sieć innych lokali związanych w znaczącej mierze z potrzebą wyjścia w przestrzeń miasta, jak choćby działającą od marca 2015 roku galerię przy ulicy Piotrkowskiej 68 czy zabytkowy budynek na Księżym Młynie. Planowane w tej historycznej przestrzeni Akademickie Centrum Designu stanowi nowy, otwarty jeszcze rozdział w historii szkoły i dziejach jej kształcenia.
Aleksandra Sumorok